शिव तांडव स्तोत्र
(संस्कृत : शिवताण्डवस्तोत्रम्)
शिवभक्त लंकाधिपति रावण हा अनेक गुणांनी समृद्ध होता. त्याची शिवभक्ती सर्वांना माहीत आहेच. असा हा महान शिवभक्त जेव्हा एखादी रचना करतो तेव्हा त्यातून त्याची भक्ती प्रकट होते. शिव तांडव स्त्रोत अनेक उर्जांनी भरलेला आहे. याची अनेक गीते तयार करण्यात आलेली आहेत. तरी आम्ही याचा संपूर्ण अर्थ मराठीमध्ये सांगणार आहोत.
जटा टवी गलज्जलप्रवाह पावितस्थले गलेऽव लम्ब्यलम्बितां भुजंगतुंग मालिकाम्‌।
डमड्डमड्डमड्डमन्निनाद वड्डमर्वयं चकारचण्डताण्डवं तनोतु नः शिव: शिवम्‌ ॥१॥
त्यांच्या केसातून वाहणाऱ्या जला मुळे त्यांचा कंठ पवित्र आहे.
आणि त्यांच्या गळ्यात जो साप आहे तो हारासारखा लटकलेला आहे.
आणि डमरू मधून डमट् डमट् डमट् चा आवाज निघत आहे.
भगवान शिव शुभ तांडव नृत्य करत आहेत , तो आपल्या सर्वांना संपन्नता प्रदान करो.
जटाकटा हसंभ्रम भ्रमन्निलिंपनिर्झरी विलोलवीचिवल्लरी विराजमानमूर्धनि।
धगद्धगद्धगज्ज्वल ल्ललाटपट्टपावके किशोरचंद्रशेखरे रतिः प्रतिक्षणं मम: ॥२॥
माझी शंकरामध्ये खूप रुची आहे,
ज्यांचे डोके अलौकिक गंगा नदीच्या वाहत्या लाटांच्या धारांनी सुशोभित आहे,
ज्या त्यांच्या केसांतल्या जटांच्या आर्त खोलीत उसळत आहेत
ज्यांच्या मस्तकाच्या भागावर चमकदार अग्नी प्रज्वलित आहे
आणि जे आपल्या डोक्यावर अर्ध्या चंद्राचे आभूषण परिधान करून आहेत.
धराधरेंद्रनंदिनी विलासबन्धुबन्धुर स्फुरद्दिगंतसंतति प्रमोद मानमानसे।
कृपाकटाक्षधोरणी निरुद्धदुर्धरापदि क्वचिद्विगम्बरे मनोविनोदमेतु वस्तुनि ॥३॥
माझ्या मनाने भगवान शंकरा मध्ये स्वतःचा आनंद शोधावा
अद्भुत ब्रह्मांडाचे सारे प्राणी ज्यांच्या मनात स्थित आहेत
ज्यांची अर्धांगिनी पर्वत राजाची मुलगी पार्वती आहे
जे आपल्या करुणा दृष्टीने असाधारण संकटांना नियंत्रित करतात, जे सर्वत्र व्याप्त आहेत
जे दिव्य लोकांना ( तिन्ही लोक – पाताळ, भू, आणि पर ) स्वतःच्या वस्त्राप्रमाणे धारण करतात.
जटाभुजंगपिंगल स्फुरत्फणामणिप्रभा कदंबकुंकुमद्रव प्रलिप्तदिग्व धूमुखे।
मदांधसिंधु रस्फुरत्वगुत्तरीयमेदुरे मनोविनोदद्भुतं बिंभर्तुभूत भर्तरि ॥४॥
मला भगवान शंकरामध्ये अनोखे सुख मिळो, जे साऱ्या जीवनाचे रक्षक आहेत,
त्यांच्या रेंगाळत्या सापाचा फण लाल – भुरा आहे आणि त्याचा मणी चमकत आहे.
तो सर्व दिशांच्या देवी आहेत त्यांच्या सुंदर चेहऱ्यावर वेगवेगळे रंग उधळत आहे,
जो विशाल मदमस्त हत्तीच्या कातड्याने बनलेल्या लखलखत्या दुषाल्याने झाकलेला आहे.
सहस्रलोचन प्रभृत्यशेषलेखशेखर प्रसूनधूलिधोरणी विधूसरां घ्रिपीठभूः।
भुजंगराजमालया निबद्धजाटजूटकः श्रियैचिरायजायतां चकोरबंधुशेखरः ॥५॥
भगवान शिव आम्हाला संपन्नता देवो,ज्यांचे मुकुट चंद्र आहे,
ज्यांचे केस लाल नागाच्या हाराने बांधलेले आहेत,
ज्यांचे पायदान फुलांच्या वाहत्या धुळीने गडद रंगाचे झाले आहे,
जी इंद्र, विष्णू आणि अन्य देवतांच्या मस्तकातून खाली पडते.
ललाटचत्वरज्वल द्धनंजयस्फुलिंगभा निपीतपंच सायकंनम न्निलिंपनायकम्‌।
सुधामयूखलेखया विराजमानशेखरं महाकपालिसंपदे शिरोजटालमस्तुनः ॥६॥
शंकराच्या केसांच्या गुंतागुंत झालेल्या जटांनी आम्ही सिद्ध तेची दौलत प्राप्त करो,
ज्यांनी काम देवतेला आपल्या मस्तकावर प्रदिप्त अग्नीच्या ठिणगीने नष्ट केले होते.
जे सर्व देवलोकांच्या स्वामींद्वारे आदरणीय आहेत, जे अर्धाचंद्रा ने सुशोभित आहेत.
करालभालपट्टिका धगद्धगद्धगज्ज्वल द्धनंजया धरीकृतप्रचंड पंचसायके।
धराधरेंद्रनंदिनी कुचाग्रचित्रपत्र कप्रकल्पनैकशिल्पिनी त्रिलोचनेरतिर्मम ॥७॥
माझी रुची भगवान शंकरा मध्ये आहे ज्यांना तीन नेत्र आहेत,
ज्यांनी शक्तिशाली काम देवाला अग्नीला अर्पित केले,
त्यांच्या भीषण मस्तकाची जागा डगद् डगद् च्या ध्वणीने जळत आहे,तेच फक्त एक मात्र कलाकार आहेत जे पर्वतराजाची पुत्री पार्वतीच्या स्तनाच्या
टोकावर सजावटी रेषा ओढण्यात निपुण आहेत. ( येथे पार्वती प्रकृती आहे आणि कलाकारी सृजन आहे. )
नवीनमेघमंडली निरुद्धदुर्धरस्फुर त्कुहुनिशीथनीतमः प्रबद्धबद्धकन्धरः।
निलिम्पनिर्झरीधरस्तनोतु कृत्तिसिंधुरः कलानिधानबंधुरः श्रियं जगंद्धुरंधरः ॥८॥
भगवान शंकर आम्हाला संपन्नता देवो, साऱ्या संसाराचा भार तेच उचलतात.
ज्यांची शोभा चंद्र आहे, ज्यांच्याकडे अलौकिक गंगा नदी आहे,
ज्यांची मान ढगांच्या थरांनी झाकलेल्या अमावस्येच्या अर्धरात्रीप्रमाणे काळी आहे.
प्रफुल्लनीलपंकज प्रपंचकालिमप्रभा विडंबि कंठकंध रारुचि प्रबंधकंधरम्‌।
स्मरच्छिदं पुरच्छिंद भवच्छिदं मखच्छिदं गजच्छिदांधकच्छिदं तमंतकच्छिदं भजे ॥९॥
मी भगवान शंकराची प्रार्थना करतो, ज्यांचे कंठ मंदिराच्या लकाकीने बांधले गेले आहे. पूर्ण उमललेल्या निळ्या कमळाच्या मोठेपणाने लटकलेले,
जे पूर्ण ब्रह्मांडाच्या काळीमेप्रमाणे दिसते, ज्यांनी कामदेवाला मारले आहे ज्यांनी त्रिपुराचा अंत केला,
ज्यांनी सांसारिक जीवनाच्या बंधनांना नष्ट केले, ज्यांनी बळीचा अंत केला,
ज्यांनी अंधक दैत्याचा विनाश केला जे हत्तींना मारणारे आहेत, ज्यांनी मृत्यूची देवता यमाला पराभूत केले आहे.
अखर्वसर्वमंगला कलाकदम्बमंजरी रसप्रवाह माधुरी विजृंभणा मधुव्रतम्‌।
स्मरांतकं पुरातकं भावंतकं मखांतकं गजांतकांधकांतकं तमंतकांतकं भजे ॥१०॥
मी भगवान शंकराची प्रार्थना करतो ज्यांच्या चारी बाजूस मधमाशा उडत राहतात कारण शुभ कदंबच्या फुलांच्या सुंदर गुच्छाचा येणारा मधाप्रमाणे सुगंध येत असतो ज्यांनी कामदेवाला मारले आहे ज्याने त्रिपुराचा अंत केला, ज्यांनी संसारिक जीवनाच्या बंधनांना नष्ट केले आणि ज्यांनी बळीचा अंत केला,
ज्यांनी अंधक दैत्याचा विनाश केला आणि जे हत्तींचा विनाश करणारे आहेत, आणि ज्यांनी मृत्यू देवता यमाला पराजित केले.
जयत्वदभ्रविभ्रम भ्रमद्भुजंगमस्फुरद्ध गद्धगद्विनिर्गमत्कराल भाल हव्यवाट्।
धिमिद्धिमिद्धि मिध्वनन्मृदंग तुंगमंगलध्वनिक्रमप्रवर्तित: प्रचण्ड ताण्डवः शिवः ॥११॥
शिव, ज्यांचे तांडव नृत्य नगाड्याच्या तेज ढिमिड ढिमिड आवाजाच्या शृंखलेसोबत लयीत आहे,
ज्याच्या महान मस्तकावर अग्नी आहे, ती अग्नी नागाच्या श्वासाने गरिमामय आकाशात गोल गोल फुलत आहे.
दृषद्विचित्रतल्पयो र्भुजंगमौक्तिकमस्र जोर्गरिष्ठरत्नलोष्ठयोः सुहृद्विपक्षपक्षयोः।
तृणारविंदचक्षुषोः प्रजामहीमहेन्द्रयोः समं प्रवर्तयन्मनः कदा सदाशिवं भजे ॥१२॥
जे सम्राट आणि लोकांच्या प्रति समभाव दृष्टी ठेवतात, गवताच्या पातिप्रती, कमळाच्या प्रति, मित्र आणि शत्रूंच्या प्रति,
सर्वाधिक मूल्यवान रत्नांच्या प्रति आणि धुळीच्या ढीगा प्रति,
साप आणि हारा प्रति आणि विश्वातील विविध रूपांप्रति समभाव दृष्टी ठेवतात,
मी अशा शाश्वत शुभ देवता भगवान शंकराची पूजा कधी करू शकेन.
कदा निलिंपनिर्झरी निकुंजकोटरे वसन्‌ विमुक्तदुर्मतिः सदा शिरःस्थमंजलिं वहन्‌।
विमुक्तलोललोचनो ललामभाललग्नकः शिवेति मंत्रमुच्चरन्‌ कदा सुखी भवाम्यहम्‌ ॥१३॥
अलौकिक नदी गंगेच्या शेजारी गुहेत राहून,
स्वतःच्या हातांना प्रत्येक वेळी जोडून स्वतःच्या डोक्यावर ठेवून,
स्वतःच्या दूषित विचारांना धुवून, दूर सारून, शिवमंत्र बोलत बोलत,
महान मस्तक आणि जिवंत नेत्रांचे भगवान शंकराला समर्पित, मी कधी प्रसन्न होऊ शकतो.
निलिम्प नाथनागरी कदम्ब मौलमल्लिका-निगुम्फनिर्भक्षरन्म धूष्णिकामनोहरः।
तनोतु नो मनोमुदं विनोदिनींमहनिशं परिश्रय परं पदं तदंगजत्विषां चयः ॥१४॥
देवतांच्या डोक्यात फुलांचे सौंदर्य, सुंदर परागकणासह, महाशिवाच्या भागांचे सौंदर्य, परम सौंदर्याचे निवासस्थान,
नेहमीच आपल्या मनाचे आनंद संतोषाने वाढवते.
प्रचण्ड वाडवानल प्रभाशुभप्रचारणी महाष्टसिद्धिकामिनी जनावहूत जल्पना।
विमुक्त वाम लोचनो विवाहकालिकध्वनिः शिवेति मन्त्रभूषगो जगज्जयाय जायताम्‌॥१५॥
प्रचंड बरवानल या पापांच्या भक्तीमध्ये, शिव स्वरुपाची स्त्री अणिमादिक अष्ट महासिद्धी आणि देवकन्या यांच्याशी खेळकर डोळ्यांनी,
मंगळध्वनीमध्ये गायलेल्या सर्व मंत्रांनी, ऐहिक दु:खांचा नाश करून विजय प्राप्त केला आहे, जे सर्वोत्तम शिव मंत्राद्वारे पूरक आहे.
इमं हि नित्यमेव मुक्तमुक्तमोत्तम स्तवं पठन्स्मरन्‌ ब्रुवन्नरो विशुद्धमेति संततम्‌।
हरे गुरौ सुभक्तिमाशु याति नान्यथागतिं विमोहनं हि देहनां सुशंकरस्य चिंतनम् ॥१६॥
या उत्कृष्ट शिव तांडव स्त्रोताचे वाचन करून किंवा ऐकून जीव शुद्ध होतो,
परात्पर गुरु शिवात विराजमान होतो आणि सर्व प्रकारच्या भ्रमांपासून मुक्त होतो.
पूजावसानसमये दशवक्रत्रगीतं यः शम्भूपूजनपरम् पठति प्रदोषे।
तस्य स्थिरां रथगजेंद्रतुरंगयुक्तां लक्ष्मी सदैव सुमुखीं प्रददाति शम्भुः ॥१७॥
सकाळच्या शिवपूजनाच्या शेवटी लक्ष्मी स्थिर राहते आणि या रावणयुक्त शिव तांडव
स्तोत्रांच्या गाण्याने भक्त सदैव रथ, अंगण, घोडा इत्यादी वस्तूंनी परिपूर्ण असतो.
।। इति रावणकृतम शिव तांडव स्तोत्रम् संपूर्णम् ।।